Artikel voor onderwijsdoeleinden overgenomen uit Trouw op 15 september 2024.

 

Altijd bereikbaar zijn leek nog geen generatie terug een gruwel, nu is het realiteit. Wat er sneuvelt in het gevecht om onze aandacht: het vermogen om stil te staan bij onszelf en onze omgeving.

Hans Schnitzler 18 juni 2022, 14:23

Kunnen we nog niets doen, wachten zonder doel, ­mijmeren, ons ­vervelen, met die eeuwige smart­phone onder handbereik? Met die vraag begon Vivian Keulards aan een experiment. Met een smoes vroeg de fotograaf aan haar proefpersonen om hun telefoon in te leveren, waarna ze de jongeren tien minuten alleen liet voor het oog van een draaiende camera.

Ik bekijk de beelden en zie van alles: verveling, onwennigheid, ongemak en gelatenheid. Maar wat ik ­vooral zie, is dat de van hun smartphone beroofde proefkonijnen er nogal ontheemd bij zitten. 

Als ik mij niet vergis, hebben al die gelaatsuitdrukkingen gemeen dat ze een verweesde indruk maken. Er is deze digital natives, met een gemiddelde schermtijd van al gauw vijf uur per dag, iets ontnomen waarmee ze vergroeid zijn: een apparaat dat als verlengstuk van hun ­lichaam én geest functioneert. Zo’n extensie wegnemen is te vergelijken met een amputatie. De digitaal haven-­lozen zijn een deel van hun wezen kwijt, met als gevolg dat een mentale fantoompijn hun gezichten tekent.

Wie meent dat een dergelijke reactie voorbehouden is aan een generatie die opgegroeid is met smartphones, vergist zich. Ook mensen die het mobielloze tijdperk nog hebben meegemaakt kunnen zich nauwelijks nog een moment zonder hun digitale metgezel voorstellen. Zij zijn in korte tijd evengoed versmolten met hun ­mobieltjes en gewend geraakt aan een leven waarin je voortdurend online en bereikbaar bent. De smombie – smartphone-zombie – is een generatie-overstijgend ­fenomeen.

‘Hoezo moet ik altijd bereikbaar zijn?’

Toen Steve Jobs in juni 2007, nu precies vijftien jaar ­geleden, de iPhone introduceerde, konden weinigen bevroeden dat ons dagelijks leven in die vijftien jaar tijd zo rigoureus van karakter zou veranderen. We zijn collectief een sociaalpsychologisch experiment aangegaan met verstrekkende gevolgen voor onze mentale en ­fysieke inborst. Termen als nomofobie (angst om niet bereikbaar te zijn), infobesitas en social-mediastress wijzen erop dat het experiment, naast alle evidente voordelen, bijwerkingen kent. 

Hetzelfde geldt voor de toestand van het maatschappelijk lichaam. De schermificering heeft zich ook hier in no time tot in de kleinste haarvaten genesteld en onze omgangsvormen, communicatiepatronen en de wijze waarop we ons in het publieke domein voortbewegen ingrijpend veranderd.

Of de individuele lusten nog wel tegen de collectieve lasten opwegen, is een pregnante vraag in tijden van polarisatie en desinformatie. Daarover later meer. 

Dat de snelheid waarmee we verslingerd zijn geraakt aan Jobs innovatie ongekend is en dat we ons daar nog nauwelijks van bewust lijken, wordt treffend geïllustreerd door een geestig filmpje uit 1998, te bewonderen op YouTube, van documentairemaker Frans Bromet. Het is de tijd dat de eerste mobieltjes in het straatbeeld verschijnen en Bromet vraagt willekeurige voorbijgangers of ze er ook eentje zouden willen: “Nee, hoezo moet ik altijd bereikbaar zijn?”, antwoordt de een. Een ander: “Een mobiele telefoon? Nee, ik ben niet zo belangrijk.” “Dan zit je op de fiets en dan word je gebeld!”, schatert weer een ander.

Bromet heeft een tijdsdocument gemaakt met zeggingskracht voor onze huidige digitale conditie. Je kunt na het zien van de fragmenten concluderen dat we ­massaal iets zijn gaan doen dat ingaat tegen onze diepste intuïties, iets wat ons nog geen generatie terug een ­gruwel leek: altijd bereikbaar zijn. 

Maar daarmee gaan we voorbij aan de boodschap van de Canadese filosoof Marshall McLuhan. Zijn invloedrijke boek Understanding Media, dat in 1964 verscheen, heeft als veelbetekenende ondertitel The Extensions of Man. Wat McLuhan duidelijk maakt, is dat technologieën verlengstukken zijn – hij noemt ze zelf verwijdingen – die bestaande menselijke vermogens, zowel fysieke als mentale, vergroten, versnellen en intensiveren. 

Zo geeft hij het voorbeeld van het wiel als een versnelling van de voet, het mes als een verscherping van de hand, en de televisie als een uitbreiding (of verwijding) van onze ogen en oren.

En nu komt het: de smartphone vergroot eveneens de menselijke vermogens, maar dan op duizelingwekkende wijze. We zijn voortdurend en slechts enkele ­swipes verwijderd van de gedroomde bedpartner (Tinder), die felbegeerde retro-lamp (Marktplaats) of het grappigste dan wel gruwelijkste filmpje ooit (YouTube). Met Google-maps bewegen we ons gewichtsloos en ­zonder te verdwalen van A naar B, met WhatsApp ligt de hele wereld binnen communicatiebereik en sociale ­media bevredigen de diepgewortelde menselijke behoefte aan erkenning en aandacht in de vorm van virtuele schouderklopjes, oftewel likes en shares.

Verslingerd aan het schermpje 

Kortom, onze hedendaagse extensie in zakformaat heeft ons niet alleen in tovenaarsleerlingen veranderd, maar zorgt er bovendien voor dat het sociale dier dat mens heet nooit om aandacht of sociale interactie ver­legen zit. Sterker nog, het feit dat onze nucleus accumbens – het beloningscentrum in de hersenen – onafgebroken geprikkeld wordt (like!), maakt de smartphone tot een zoemend dopaminepompje dat de schermmens 24 uur per dag van een gelukshormoon met verslavende potenties voorziet. Nogal wiedes dat gebruikers nauwelijks meer raad weten met zichzelf, zodra zij worden ­losgekoppeld.

Daar komt bij dat zich achter onze aaibare beeld­schermp­jes en verleidelijke applicaties een techindustrie schuilhoudt die er alles aan doet om ons, de users, aan onze schermpjes vast te lijmen. En dat lukt alleraardigst, mede dankzij het ‘rode boekje’ van Silicon Valley met de illustere titel Hooked. In dit werk beschrijft de auteur, Nir Eyal, strategieën om de datamens blijvend te verslingeren aan diens devices. 

Voor de techtitanen is het vangen van onze aandacht bittere noodzaak, want hoe meer we swipen, liken en sharen des te meer data we genereren. En data zijn de smeerolie waarop de internetindustrie draait.

Beeld Frank Ruiter

We zijn in een aandachtseconomie op steroïden ­beland. Of, om het oorlogsjargon te vatten: er vindt een aanval op onze aandacht plaats die zonder precedent is. Van alle kanten wordt het multitaskende voetvolk dag en nacht bestookt met mailtjes, appjes, updates, likes, notificaties, alerts en wat dies meer zij. 

Aan dit gevecht om onze aandacht, de versnippering ­ervan, hangt een prijskaartje: het vermogen om aandachtig bij onszelf en onze omgeving stil te staan, raakt uitgeput. Er is steeds minder ruimte om zonder afleiding te lummelen en te mijmeren, om de tijd te laten versmelten en onze gedachten de vrije loop te laten.

We zijn allengs in digitale werkmieren veranderd, ­altijd bedrijvig in de weer met informatie- en communicatiestromen die begin noch einde kennen. 

Zodra je de kinderen van het informatietijdperk hun aandachttrekkende verlengstuk afneemt, doemt er een gapende leegte op waarmee zij zich nauwelijks raad ­weten. Het werk van Keulards legt hier getuigenis van af.

Toewijding en betrokkenheid

De uitputting van onze aandacht is geen vrijblijvende kwestie. Aandacht is een menselijke hulpbron, net zoals water en lucht dat zijn. Waar zuivere lucht ons laat ­ademen, laat zuivere aandacht ons denken en voelen. Aandacht stelt ons in staat halt te houden bij onze gedachten en gevoelens en er een relatie mee aan te gaan. 

Met andere woorden: aandacht staat voor toewijding en betrokkenheid, bij onszelf en de wereld. Helaas is aandacht ook een schaars goed. Het menselijk brein is nu eenmaal ontvankelijk voor prikkels en laat zich snel afleiden. De ontwerpers van ons digitale onderkomen weten dat maar al te goed.

De smartphone is dus enerzijds een extensie die ­tegemoetkomt aan het verlangen van de mens om zijn vermogens te vergroten, tot op het punt dat hij zich een godenzoon waant, en die tegelijkertijd de mogelijkheden voor erkenning en aandacht verduizendvoudigt. ­Anderzijds zitten er slimme mensen in onze machientjes verstopt, die zeer behendig zijn in het annexeren en exploiteren van onze aandacht. 

Sluimerende zingevingscrisis

Er is nog een reden waarom we bij het minste of ­geringste naar onze mobieltjes grijpen. Daarvoor kunnen we te rade gaan bij de filosoof Friedrich Nietzsche. Nietzsches beroemde aforisme waarin hij God doodverklaarde, moet gelezen worden als een waarschuwing. Na de ‘dood van God’ is er een sluimerende zingevingscrisis ontstaan. 

Op de vraag waartoe het leven dient, moet de moderne mens het antwoord veelal schuldig blijven. Hij heeft niet alleen God doodverklaard, maar tevens elke externe of hogere autoriteit vaarwel gezegd. We hebben ons ­bevrijd van bijgeloof en hekserij, van de macht van de aristocratie en de geestelijkheid, tot aan de autoriteit van de staat en het ouderlijke gezag in de jaren zestig van de vorige eeuw.

Zo bezien kun je de hele gang van de westerse geschiedenis als een bevrijdings- en emancipatiebeweging lezen. Toen die bevrijdingsbeweging was uitgeraasd, wandelde het autonome en authentieke individu de geschiedenis binnen, een individu dat in zijn zoektocht naar zingeving, betekenis, waarheid of identiteit voortaan volledig op zichzelf aangewezen was. 

De boodschap van Nietzsche: de mens is hier niet ­tegen opgewassen. Zonder anker of oriëntatiepunt ­dwalen we als een ‘niets zonder einde’ rond, we kijken in de afgrond van een onmetelijke leegte en staan, wankelmoedig en vertwijfeld, alleen tegenover de wereld. We zijn, in de woorden van Nietzsche, tot ‘laatste ­mensen’ verworden voor wie veiligheid, gezondheid en ­gemak de hoogste waarden vertegenwoordigen.

En toen waren daar de smartphone en alle applicaties die erbij horen. Voor Nietzsches dolende zielen komt het apparaat als een geschenk uit de hemel: het biedt nieuwe zekerheden (“Hey Siri, wat is de zin van het leven?”) en verlost hen van de last van het bestaan. 

Het belang van mijmeren en vervelen

Kolossale levensvragen swipen we gedachteloos naar de periferie van ons bewustzijn en momenten van verveling doomscrollen we argeloos weg. Na het wegvallen van oude zekerheden en betekenishorizonnen is de smartphone misschien wel het belangrijkste instrument waarmee de ontstane leemte gevuld kan worden. Dit hoogwaardige stukje technologie stelt de mens van na de Grote Verhalen en de ‘dood van God’ in staat zichzelf uit de weg te gaan, een escapistische reflex die naadloos aansluit bij het nihilistische adagium dat het bewustzijn een ziekte is waar we maar al te graag van genezen ­worden.

Om misverstanden te voorkomen: deze vrolijk twitterende auteur is allesbehalve een technofoob of smartphone-hater. Tegelijkertijd: ter bevordering van een kritisch digitaal bewustzijn is het noodzakelijk stil te staan bij de vraag wat de Homo digitalis mobiles bezielt. 

Er staat veel op het spel. Wie voortdurend in zijn ­mobiel verdwijnt, verspeelt het vermogen om met nauwlettende aandacht bij zichzelf en anderen aanwezig te zijn. Dat gaat ten koste van betrokkenheid bij, en begrip voor de wereld en de Ander. Die betrokkenheid vraagt om een houding van ontvankelijkheid: voor onze innerlijke stem en de ondoorgrondelijkheid van het ­bestaan, voor het vreemde en ongevraagde. Zo’n ­houding vergt stilstaan, wachten, zwijgen, mijmeren, ­vervelen en observeren.

De gezichten van de smartphone-ontheemden, die Keulards zo indringend heeft vastgelegd, spreken wat mij betreft boekdelen: we zijn dit aan het verleren.

 

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Wachten zonder telefoon, wat doe je dan? Deze jongeren durfden het aan

Artikel overgenomen uit Trouw 18 juni 2022

Met een truc haalde fotograaf Vivian Keulards jongeren voor de camera om iets te doen wat gewoonlijk ondenkbaar voor ze is: een paar minuten wachten zonder smartphone bij de hand.

Vivian Keulards 18 juni 2022, 14:38

Die vervloekte brug stond weer open, slechts 100 meter van huis. Vanuit mijn auto zag ik een jongetje, zo’n tien jaar oud, met één hand om de verkeerspaal heen zwiepen. Hij mompelde wat, staarde naar de blauwe hemel en sprong in grote passen naar de reling. Daar keek hij waarschijnlijk naar het klotsende water van het voorbijvarende schip. Mijn ergernis smolt weg. Maar ik realiseerde me ook dat het dartelen van dit jongetje binnenkort vervangen zou worden door zijn eerste mobiele ­telefoon. Dan bestaan deze vijf minuten wachttijd waarschijnlijk uit TikTok, Snapchat en YouTube. Zo kwam ik op het idee.

We staan nog maar zelden uit, wachten gaat gepaard met de telefoon, al is het maar een paar minuten in de kassarij, de wachtruimte, de bushalte.

Maar mijn ideeën ­komen vooral als ik geen afleiding heb en mijn gedachten de vrije loop laat onder de douche, tijdens het wandelen of vlak voordat ik in slaap val. In de neurologie noemen ze dit ook wel het default mode network, oftewel de modus van mijmeren. In deze rusttoestand wordt een netwerk van hersengebieden actief waardoor je in een dwaalmodus komt, waarbij je hersenen alles verwerken, opslaan en verbanden leggen. Juist in deze status krijg je een idee, oplossing of ingeving. Best nuttig dus om helemaal niets te doen.

Wegzinken in hun eigen wereld

Hoe is dit bij jongeren? Kunnen zij zich überhaupt een wereld voorstellen zonder online vermaak en contact? Wat als ik een situatie creëer waarbij ik zoveel ­mogelijk afleiding (lees: hun telefoon) weghaal? Wat ­gebeurt er dan?

Een aantal jongeren durfde het aan. Ze wisten alleen dat ze meededen aan een project met video en fotografie. Ze namen plaats op een krukje voor mijn camera. De telefoon nam ik af met een smoes: die geeft storing in de geluidsopnames. Dan zei ik: “Ik haal nog een extra lampje, ik kom zo terug, blijf vooral zitten, want alles staat perfect afgesteld”. Ik bleef zo’n acht tot tien minuten weg. Ondertussen draaide (stiekem) de ­videocamera op mijn fototoestel.

Het resultaat? Amusant, herkenbaar en soms een ­beetje ongemakkelijk voor ons kijkers. Je ziet ze weg­zinken in hun eigen wereld. Af en toe worden ze zich ­bewust van de camera en oefenen ze hun mimiek.

Beth (17), Oegstgeest, Gymnasium 4

“Stilzitten vind ik vrij lastig, ik ben druk en verveel me snel. Ik ben graag met anderen. Mijn ­telefoon gebruik ik vooral sociaal, om af te spreken of om het ergens over te hebben, voornamelijk via Snapchat. Ik wissel eerder mijn snapnaam dan mijn telefoonnummer uit met mensen. Op Snap accepteer ik ook onbekenden, dan wacht ik eerst af hoe iemand ‘hoi’ zegt. Als ­iemand gelijk wil weten hoe ik ­eruitzie, dan verwijder ik die meteen weer. Zonder die apps zou ik me buitengesloten voelen, ik mis dan toch veel. Dat ­gevoel heb ik al als ik aan mijn datalimiet zit, zoals gisteren. Toen kon ik geen verslag doen van mijn hockeywedstrijd.

Beth: 'Door internet en social media is onze generatie preutser geworden'.Beeld Vivian Keulards

Ruzies beginnen vaak via de telefoon, maar ik los ze in het echt op. Een appje kan nog wel eens verkeerd worden opgevat. Als ik een online boze reactie even laat liggen, krijg ik al snel het bericht: waarom negeer je me? En als ik wel gelijk reageer, is het vaak: kun je dat niet in het echt met me bespreken? 

Door internet en social media is onze generatie preutser geworden. Wij douchen niet eens meer na het hockeyen, terwijl mijn moeder vroeger topless over het strand liep. Daar zou ik in principe geen probleem mee hebben, maar ­iedereen kan me vastleggen en op het internet slingeren, ­zonder dat ik het in de gaten heb. Ik heb er geen zin in dat zulke beelden rondgaan door Oegstgeest.”

Finn (17), Zwolle, werkt, begint volgend jaar met mbo social work

“Ik denk vooral aan muziek als ik niets te doen heb. Dan drum ik met mijn vingers of beatbox ik op het ritme van de muziek. Deze keer dacht ik aan het nummer Lollipop van Mika, dat stond op mijn kleine vierkante oranje iPod toen ik een jaar of zes was. Ik hoorde het en voor het eerst bleef een nummer in mijn kop hangen. Vooral het pianostuk vind ik leuk, dat wil ik zelf wel kunnen spelen.

Zonder telefoon zou ik meer sporten en met muziek bezig zijn. Ik kan me zeker een leven voorstellen zonder telefoon, ik doe vaak genoeg zonder. Als ik met vrienden ben, zitten we ­helemaal niet op onze telefoon. Ik ben extravert, dus ik kan ook prima communiceren zonder alle apps. Mijn ex maakte het online uit, dat vond ik zo disrespectvol, dat zou ik nooit doen.

Finn: ‘Ik ben extravert, ik kan prima zonder apps’.Beeld Vivian Keulards

Vroeger moest ik mijn telefoon en laptop voor het slapen inleveren bij mijn ouders, die gingen achter slot en grendel. Maar ik ontdekte een andere sleutel die ook op de kast paste. Ik sloop stiekem naar beneden en zat tot drie uur ’s nacht alsnog op mijn telefoon. Nu hebben we alleen nog de regel: geen telefoon tijdens het avondeten.

Bij verveling heb ik de ­neiging om naar mijn telefoon te grijpen. Ik zou vooral WhatsApp missen als ik geen smartphone had. En ik zou mijn vriendin niet hebben ontmoet op Yubo.”

“Jeetje, ik denk dat ik zeker een kwartier heb gewacht. Ik dacht: ze laat me hier achter, neemt mijn telefoon mee, misschien kidnapt ze wel mijn moeder.

Vroeger speelde ik in dit plantsoen, mijn hamsters liggen er nog begraven, maar ik zie het grafje niet meer. Ik moest denken aan hoe ik hier als 7-jarige uit de boom viel en aan mijn jurkje aan een tak bleef hangen. 

Ouders zeggen altijd: vroeger was alles beter, toen speelden we nog buiten. Onzin, ik kan me nu makkelijk binnen vermaken met mijn telefoon, zónder mensen. Natuurlijk kan ik me voorstellen hoe het is zonder telefoon, maar daar wordt mijn ­leven echt niet beter van. Ik zou me te pletter vervelen. Ik zou hooguit meer slapen, misschien wat voetballen op het pleintje.

Mijn ouders maken de huis­regels voor mij, maar houden zich er zelf niet aan. Dat is best zielig, toch? Dan houd ik me er dus ook niet aan.

Als ik fysiek met vrienden afspreek, kletsen we vooral, maar soms zitten we ook zwijgend naast elkaar op onze telefoons. Dat is ook gezellig, want we zijn dan toch samen. Maar ik heb voornamelijk online-vrienden met wie ik tijd doorbreng, vooral via Snapchat. Heb ik ruzie of vind ik mensen irritant, dan verwijder ik ze gewoon. Ongevraagde dickpics krijg ik ook regelmatig; twee of drie per week. Vind ik niet shockerend meer, ook die mensen verwijder ik.”

Hugo (16), Warmenhuizen, havo 5

“Dit is vast het experiment, dacht ik al. Ik bekeek de camera, maar zag geen lampje branden. Ondertussen hoorde ik de vogels fluiten en dacht ik aan mijn ­examen economie.

Huisregels hebben we niet echt thuis. Niet meer dan twee uur per dag is weleens gezegd, maar het werd niet nageleefd. Als ik mijn schoolwerk maar goed deed. Online speel ik met vrienden Fifa of Rocket ­League. Vooral in coronatijd was online gamen handig, dan had ik toch sociaal contact. Bovendien wonen mijn vrienden in Alkmaar en Den Helder, dat is ver fietsen. De telefoon maakt mijn leven echt makkelijker. Bij fysiek contact heb ik dezelfde gesprekken als online, ook als ik ruzie heb. Even een flinke discussie en dan is het over. Daar zijn jongens makkelijker in dan meisjes. 

Hugo: ‘Huisregels hebben we niet. Als m’n school maar goed gaat’.Beeld Vivian Keulards

Een paar uur zonder telefoon red ik wel, maar een leven zonder kan ik me niet voorstellen. Dat je alleen de mensen uit de straat of vrienden van school kent. Om met vrienden te praten, gebruik ik vooral Whats-App. Verder bekijk ik YouTube veel: gamevideo’s, kookfilmpjes en astronomie, zoals die zwarte gaten van laatst. En ik zit graag op Insta. Die app zou ik het meeste missen. Daar zie je wat iedereen doet. Snapchat gebruik ik minder en ik doe al helemaal niet aan streaks (berichtenketens). Ben je ziek of heb je een rotdag, moet je een foto maken en doorsturen. Daar heb ik dus echt geen zin in.”